Bu makalede Floortime yaklaşımının 4.,5. ve 6. Aşamalarını ele alacağız. Bu aşamalar artık temel insani yakınlığın, dünyaya ilginin kurulduğu ve basit iletişim sinyal alışverişinin başladığı ilk 3 basamağı takip etmektedir. İlk 3 basamaktaki ihtiyaçlar tamamen ortadan kalkmış değildir ancak yeni bir aşamada genişleyerek gelişim devam etmektedir, ilk 3 basamak gerekli hallerde desteklenmeye devam edilmelidir.
4. Aşama: Karmaşık İletişim ve Ortak Problem Çözme
İki yönlü iletişimde çocuklar ustalaştıkça bir defada kullanabilecekleri iletişim çemberlerinin sayısı ve karmaşıklığı giderek artar. Mesela daha önce annesini gördüğünde gülümsüyorken şimdi ona koşabilir, kollarını kaldırıp sarılabilir.
Çocuk ilk kez jestlerden oluşan bir ifade dağarcığına sahip olur. Bu jestleri birbirine bağlayarak karmaşık düşünceleri iletebilir. Mesela istediği bir yiyecek için yetişkinin yanına gider, yüzüne bakar, elinden çekiştirir ve uzanamadığı yere işaret ederek almasını ifade eder. Elinden oyuncağı alınırsa ağlamak yerine alan kişiye kızgınlıkla bakabilir ve gidip elinden geri almaya da çalışabilir. Anne babasıyla mutluluğunu sarılarak, oyuncu bakışlar atarak belli edebilir. Bir konuda hüsrana uğradığında ebeveynine üzülerek bakabilir ve sonra soğuk davranabilir.
‘Jest sözcük’ denilen bu şekilde kendisini anlatabiliyorken artık sadece gördüğünü taklit değil kendisi de bir şeyler katarak oyunları düzenleyebilir.
İşte bu yeni jest ve mimik dağarcığıyla çocuk kişiliğini ortaya koyabilir. Benlik duygusu da karmaşık hale gelmeye başlar.
Ebeveynleriyle de uzun jestler kullanarak bir anlamda konuşmaya girişirler. Her iletişim 20-30 iletişim halkasının açılıp kapanmasıyla oluşur. Bu dizi eylemler sayesinde benlik algısı genişler.
Zamanla çocuk çevresindeki kişilerin davranış kalıplarını kavrar: ‘güvenli mi tehlikeli mi?’ ‘onayladı ya da onaylamadı?’ , ‘şu anda yakınlık mı duyuluyor soğukluk mu?’. Yaşamın ana temaları üzerine böylece ebeveynleriyle arasında bir anlamda sohbet kurulmuş olacaktır.
Artan sözsüz diyaloglar konuşmanın başlangıcını oluşturur. Çocuklar ebeveynlerinin sözlerini artık taklit etmeye başlayabilir. İletişim güçlükleri de genel olarak bu aşamada yani sözcüklerin ortaya çıkmasından da önce ortaya çıkar. Yani çocuğun parka gitmek için yüzünüze bakıp elinizi çekerek sizi parka götürmüyorsa, karmaşık iletişim hareketlerini yapamıyor anlamına gelebilir ve bir değerlendirme alması tavsiye edilebilir.
Karmaşık jestler kullanıp kendisini ifade etme yeteneği motor beceriler ve motor planlama becerilerini de geliştirir. Çocuk niyetlerini ifade etmek için davranışlarını sıraya dizmeye başlar, başkalarının sıralı davranışlarını da takip edip şablonları okuyabilir. Olayı mantıksal sıralar halinde düzenlemeli ve başkalarının sıralı davranışlarını okumayı öğrenmelidir. Saklambaç örneğin bu sayede mümkün olabilir. Annesi perdenin arkasında saklandığında artık onun ortadan kalkmayıp bir oyun için saklandığını anlamaya başlar.
Neler Yapılabilir?Çocuğunuzun ilgi alanında uzun etkileşim zincirleri oluşturun. Farklı duyguları keşfetmeyi hedefleyin: keyif, heyecan, merak, yakınlık, öfke, meydan okuma ve sınır koyma. Çocuk farklı duyguları deneyimledikçe kim olduğuna dair daha güçlü bir fikri oluşacaktır. Yüz ifadeleri, vücut duruşları ve ses tonlarıyla ifadelerinizi daha güçlü şekilde destekleyin. Sizi saklanırken bulması gibi oyunlar oynayın, bu sayede daha karmaşık düşünmesini sağlayın. Jestleri kullanarak fikirlerini aktarmasını destekleyin. Sadece bir beceri gerektiren lego, kule vb. oyuncaklarla oynamayın, esas oyuncağı siz olun.
5.Aşama: Sembolleri Kullanmak ve Duygusal Fikirler Üretmek
Çocuğun fikir oluşturma yeteneği ilk olarak oyunda gelişir. Çocuk oyuncaklarla hikayeler örer, bu sırada istek ve niyetlerini de ortaya koyar. Örneğin bebeklere bakım verilir, bir ayının sesiyle korkup kaçılır, arabalar kaza yapar. Bu oyunlar fikir yüklüdür ve bunlara paralel şekilde kelimelerin kullanımı da genişler. Yakın çevresi, sevdiği oyuncaklar ve kişilerle ilgili işaret etmeler ve basit kelimeler başlar. Daha sonra da kendi duygularını, istek ve niyetlerini adlandırır.
Fikir yüklü oyunlar ve sonra kelimelerin kullanımında genişleme yoluyla simgelerin temsil etme özeliğini anlar. Örneğin bir kutu bebeğin uyuduğu yatak olabilir. Sonra dışarı gitmek istediği bir parkın adı olabilir: Zamanla da kızdım der ve duygularının bir adını koyar. Yani her sembol çocuğun etrafındaki şeylerin, duygularının ve fikirlerinin birer soyutlaması olur. Bunlar arttıkça duruma daha uygun ve karmaşık fikirler arasında gidip gelebilir.
Tüm bunlardan sonra isteklerini aktarabilir, bir meyvenin ismini söyleyerek talep edebilir; annesi yan odaya gittiğinde onu arayabilir. Böylece farkındalık ve iletişim kapasitesi hızla artar.
Neler Yapılabilir?Hayali oyununa ortak olun. Bir ayı gibi davranarak sesler çıkartıp onu kovalıyor gibi yapabilirsiniz. Sonunda ondan bal isteyebilir ve sakinleşebilirsiniz. İstekleri hakkında konuşun. “Muz mu? elma mı?” dedikten sonra cevabını alabilir, devamında almayı teklif edebilirsiniz. Fikirler masa başında, kartlara bakarak ya da ekrandan öğrenerek gelişmez. Fikirler oyuna katıldığınızda, oyunda problemler çözdüğünüzde, iş birliği yaptığınızda gelişebilir. İlgisini çeken konular hakkında uzun sohbetler yapabilirsiniz.
6.basamak: Mantıksal Düşünme ve Fikirler Arasında Köprüler Kurma
Bir önceki aşamada çocuğun duygu ifadeleri birbiriyle ilişkisiz görünen parçalar gibiydi. Çocuk etrafında gözüne takılan her şeyi birinden diğerine hızlı geçişlerle yapar haldeydi. Yani bir bebeğe tuvaletini yaptırırken etrafında bir aslan görüp aslanı eline alarak vahşi bir aslan oyunu oynayabilir, oradan da çadıra girip uyku oyunu oynayabilirdi.
6.basamakta ise hikayeler oluşmaya başlar: birbirine bağlı ve mantıksal olarak gittikçe daha tutarlı hikayeler. Fikirlerin bu aşamada birbirine bağlandığını görebiliriz. Makyaj setiyle bebeğin yüzünü boyayıp onu markete götürebilir ve oradan aldıklarını eve getirip pişirebilir.
Bu basamakta çocuğun oyununda çeşitli duygular görülmeye başlanır. Oyunlarda duygularını yaşar, kendisini oluşturan duyguların neler olduğunu daha fazla anlamaya başlar. markette orta yerde istediği bir şey için bağırmaya başlarsa annesinin kızacağını tahmin edebilir. Yaptığı davranışların ebeveynlerinde uyandırdığı tepkileri anlamaya başlar: bu oyuncağı fırlatırsam annemin yüzünde öfke oluşur gibi.
Uzay ve zaman kavramlarını kişisel ve duygusal bir şekilde anlamaya başlar: Babaannesinin evinin yakınındaki parka gitmek isteyebilir, kardeşine iyi davrandığında gülümsediğini anlayabilir. Uzay ve zaman kavramlarını edinme ve eylemleri ile duyguları arasında bağlantı kurma becerisi sayesinde çocuk farklı algılar, fikirler ve duygular arasında mantıksal köprüler kuran bir benlik duygusu geliştirebilir.
Bu fikir önemlidir: ‘duygusal problem çözme becerileri sözel ve uzamsal problem çözme becerilerinin temelinde yer alır.’ Erken dönemde yapılan duygusal etkileşimler ile bir benlik duygusu oluşur. Sonra bu sayede kendisi dışındaki dünyaya bakma ve kendisi dışındaki dünya hakkında düşünme imkanı oluşur.
Uzamsal ve sözel problem çözme açısından fikirleri birbirine bağlayabilir: Örneğin legolarla bir kule yaparken bunu bir binanın kolonu haline getirebilir ve diğer parçalarla birleştirebilir.
Ne, ne zaman ve neden sorularını yanıtlayabilir, bir tartışmada kendi fikrini beyan edebilir ve bundan keyif alabilir. Böylece soyut düşünmenin daha ileri aşamalarına gidebilmek için yola çıkabilir.
Çocuklar bu aşamada fikir ve duygularını sözlü olarak iletebileceğini anlamaya başlarlar. Sözel bir hale gelirler.
Bu basamağın başlarında çocuklar ilgilendikleri alanlarda sözel anlatımlarda gelişirler. Bunlara konuşma adacıkları diyebiliriz. Sonra bu adacıklar arasında bağlantılar oluşur ve fikirler daha entegre hale gelirler. Bu da çocuğa daha sağlam bir benlik duygusu verir. İleri seviye düşünme becerileri de bu aşamadan sonra gelişebilir.
Tüm bu basamaklarda bir sıralama vardır. Çocuklar farklı zamanlarda bu basamakları geçebilirler. Fakat bir basamağın atlanması diğerine geçişi zorlaştıracaktır. Bulunduğu basamağı tespit ettikten sonra o basamakta ustalaşmasını sağlamak amacımız olmalıdır.
6. basamakta ustalaşma gerçekleştikten sonra çocuk yakın ilişki kurabilmeye başlar. Dış dünya ile ilişki kurabilir ve olayları mantıki bir düzende anlamaya başlar. Sadece mantık değil duygusal gelişimi de iyileşir: birçok farklı duygu yaşamaya ve bunları ifade etmeye başlar. Duygularında esnekleşebilir ve bu çok önemlidir, zira insanlarla ilişkilerimizde esnek olamamak bizi bağlanma, güven, muhakeme ve iletişim gibi bir çok becerimizin gelişmesinin önünde engel teşkil edebilir. Yani çocuk sevmek ve öğrenmek için iyi bir temele sahip olur.
Neler Yapılabilir?Bu aşamada hedefimiz fikirler arasında köprüler kurmaktır.
Çocuğun tercihini sorabilirsiniz. Bugün ne giymek istiyor, ne yemek ister, bugünkü gezide neler yapmak ister? İlgisini çeken konularda tartışabilirsiniz. Hayli oyunlarda fikirlerini genişletmesini sağlayabilirsiniz. Örneğin denizaltında yüzen dalgıçlar olup bir maceraya atılabilirsiniz. Onunla konuşurken bilgi vermek yerine fikirleri üzerine konuştuğunuz sohbetler yapabilirsiniz. Örneğin parka giderken ona parkta bugün neler yapmak istediğini sorabilirsiniz. Çocuğun yaptığı şeyleri gerekçelendirmesini isteyebilirsiniz. Örneğin bir bebeğe makyaj yapıyorken neden yaptığını sorabilirsiniz ve o da “güzel olması için” diyebilir. Ona sen nasıl giyinmek istersin bugün diye sorarak devam edebilirsiniz. Ayrıntılı dramalar yapabilirsiniz: bir doğum günü partisi hazırlıkları, ormanda çadırda otururken dışarıdan gelen bir ayı sesi sonrası oyunlar gibi. Konuşurken çocuğa kendi fikrini ifade etmesine izin verin. Eğer genelde beklediğiniz doğru cevabı veriyorsa işler iyi gitmiyor demektir, sizi şaşırtması için fikirlerini kabul etmeye ve onun da oyunlarda senaryoyu yazmasına özen gösterin. Ne, ne zaman, neden, nasıl sorularını sorarak sohbette derinleşmesine ve ince fikirleri geliştirmesine yardımcı olun. Akran gruplarını tartışma için teşvik edebilirsiniz. Okulda ve parkta sorunlarını kendisi çözmelidir. Siz ona rehberlik edebilir ve düşünme yollarını işaret edebilirsiniz. Çocuğunuzun çok çeşitli aktivitelere katılımını destekleyerek kendisini keşfine destek olabilirsiniz. Çocuğunuza bir olayı anlatırken sadece bilgi vermeyin, duygularıyla katılımını sağlayacak şekilde canlı anlatabilirsiniz. Okuma, hikaye anlatımı gibi ileri-geri olay örgülerini kurmasını sağlayacak iletişimden faydalanabilirsiniz. Çocuğun öfkesi, sevgisi, üzüntüsü, hayal kırıklığı gibi çok çeşitli yelpazede duygularını aktarmasını sağlayabilirsiniz.
Unutmayın kişilik gelişimi siyah ya da beyazlardan oluşmaz; bir gökkuşağındaki tüm farklı renkler ve ara tonları yaşayabilmekle mümkündür.
